Η ιστορία ζωντανεύει μέσα από τις διηγήσεις ντόπιων
JIM CLAVEN* – ΑΠΟΔΟΣΗ: ΖΩΗ ΘΩΜΑΪΔΟΥ
Συμπληρώνονται φέτος 76 χρόνια από την εισβολή των δυνάμεων του Άξονα στη Λήμνο και την υπόλοιπη Ελλάδα το 1941. Η προσωπική μου ξενάγηση στο παρελθόν αυτής της τραγικής περιόδου ξεκίνησε με την επίσκεψή μου στο σπίτι της Judith Gunnarson στο Caulfield. Με την Judith, κόρη νοσοκόμας που είχε υπηρετήσει στη Λήμνο κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ακούσαμε την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα, του Άγγελου Καλομοίρη από το χωριό Κοντιάς, που βρισκόταν στο νησί την ημέρα της γερμανικής εισβολής. Αργότερα, θα άκουγα επίσης διηγήσεις του συγχωριανού του Χρήστου Μίγκου, του Νικολάου Κουτσαπλή από τα Τσιμάνδρια, καθώς και από τις κόρες του Λίζα και Χαρούλα, αλλά και του πρώην αντιδημάρχου Λήμνου, Δημήτρη Μπουλώτη.
Τα τύμπανα του πολέμου ήχησαν στη Λήμνο με την άφιξη ενός μικρού στόλου της Βρετανίας στις 4 του Απρίλη. Οι δυνάμεις της γερμανικής αεροπορίας δεν άργησαν να καταφθάσουν, αναγκάζοντας τους Βρετανούς να αποσυρθούν από το νησί λίγες μόλις ημέρες αργότερα.
Υπήρξε, φυσικά, αντίσταση, από την πλευρά της ελληνικής φρουράς, με τη βοήθεια των αστυνομικών δυνάμεων, όμως γρήγορα αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν καταφεύγοντας στο ακρωτήρι της Αγίας Ειρήνης. Ο Άγγελος και ο Νικόλαος, μικρά παιδιά τότε, θυμούνται χαρακτηριστικά μια σκηνή με έναν ντόπιο αστυνομικό να πυροβολεί κατά των Γερμανών και στη συνέχεια να διαφεύγει, βρίσκοντας κρησφύγετο στο χωριό Τσιμάνδρια με τη βοήθεια των χωρικών. Σε αντίποινα, οι Γερμανοί συγκέντρωσαν όλους τους βετεράνους στρατιώτες που μπόρεσαν να βρουν, με σκοπό να τους στείλουν με πλοία σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία, όμως τα σχέδιά τους σταμάτησαν με τη μεσολάβηση της Έλενας Βενιζέλου, συζύγου του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο Δημήτρης Μπουλώτης μου μίλησε για την απόφαση του στρατιώτη πατέρα του μαζί με συμμαχητές του να κρύψουν υπογείως τον οπλισμό τους, αναμένοντας την ημέρα που θα πολεμούσαν.
Μέχρι τα τέλη του Απρίλη, οι Γερμανοί είχαν κυριεύσει τη Λήμνο και σύντομα θα αποκτούσαν τον πλήρη έλεγχο σε ολόκληρο το βόρειο και κεντρικό Αιγαίο.
Τριγύριζαν στο νησί ανενόχλητοι, χρησιμοποιώντας εγκαταλειμμένα βρετανικά οχήματα και ακόμη ανήγειραν το δικό τους μνημείο πολέμου στα ανατολικά της Μύρινας, όπου πραγματοποιούσαν τις εκδηλώσεις τους κατά τη διάρκεια της κατοχής.
Διατηρούσαν το στρατηγείο τους στη Μύρινα, όμως έκαναν την παρουσία τους αισθητή από άκρη σε άκρη του νησιού. Ο Νικόλαος θυμάται χαρακτηριστικά μία μονάδα βασισμένη στο Λειβαδοχώρι, μία στο λόφο κοντά στο νεκροταφείο του χωριού Τσιμάνδρια και μία έξω από το χωριό σε μια περιοχή γνωστή τότε με το όνομα Κανόνια, από όπου έριχναν βολές στο νησάκι του Αγίου Ευστρατίου απέναντι.
Μια εικόνα του αντίκτυπου των Γερμανών στον ντόπιο πληθυσμό μου μεταφέρει ο Άγγελος, κάνοντας λόγο για την άφιξή τους στο χωριό Κοντιάς με μοτοσικλέτες. Καταλάμβαναν τα σπίτια του κόσμου απαιτώντας μάλιστα από τους χωρικούς να τα επιπλώσουν, ενώ πολλοί ήταν αυτοί που υποχρεώνονταν να εργαστούν στην υπηρεσία τους. Ένας εξ αυτών και ο πατέρας του Χρήστου Μίγκου που αναφέρει μάλιστα ότι ξυλοκοπήθηκε από έναν Γερμανό στρατιώτη ενώ εκτελούσε καταναγκαστικά έργα στον ισθμό Διαπόρι.
Ο πατέρας του Άγγελου, Σταύρος, στάθηκε πιο τυχερός. Έχοντας κληθεί να αναλάβει χρέη μάγειρα για τους Γερμανούς, ο τοπικός διοικητής – γνωστός ως Bill – του επέτρεπε να παίρνει το περισσευούμενο φαγητό, ενώ ό,τι έμενε από τον καφέ που τους ετοίμαζε το μοίραζε στους ντόπιους.
Ενίοτε ο διοικητής έκανε τα στραβά μάτια και άφηνε τον Σταύρο να χρησιμοποιηθεί προμήθειές τους για να ταΐσει την οικογένειά του, φίλους και γείτονες, σε σημείο που το σπίτι του Σταύρου λόγω της αφθονίας των αγαθών το αποκαλούσαν Αμερική! Παρομοίως, η Λίζα Κουτσαπλή μου μετέφερε ιστορίες για την ευγνωμοσύνη που χρωστούσαν οι χωρικοί στον παππού της δίνοντάς τους αλεύρι και λάδι που κατάφερνε να κρύψει από τους Γερμανούς, ενώ ο Νικόλαος θυμάται έναν στρατιώτη να μοιράζει δώρα στα παιδιά μιας συγγενούς που είχε μείνει χήρα.
Όμως πέρα από αυτές τις μεμονωμένες πράξεις ελεημοσύνης, οι Γερμανοί αποζυμούσαν τις προμήθειες των ντόπιων όλο και πιο εντατικά.
Κι ενώ ο Άγγελος αναφέρει πως κανείς δεν λιμοκτόνησε στο νησί, όπως συνέβαινε στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις, καθώς οι κάτοικοι είχαν δυνατότητα να παράγουν τα απαραίτητα για την επιβίωση, θυμάται εντούτοις πολλούς ντόπιους να αρρωσταίνουν από υποσιτισμό.
Δεν έλλειπαν, παράλληλα, οι συλλήψεις και οι εκτελέσεις, ενώ για όσους Εβραίους βρεθήκαν στο νησί, το τέλος ήταν προδιαγεγραμμένο.
Το κίνημα αντίστασης στο νησί όπως και σε όλη την Ελλάδα φούντωνε με τα χρόνια. Πέρα από τις συντονισμένες δράσεις του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) με το στρατιωτικό του σκέλος, τον ΕΛΑΣ, δεν έλειπαν οι αυθόρμητες αντιστασιακές εκδηλώσεις του κοινού. Ενδεικτική είναι η απόπειρα μιας ομάδας νέων να καταστρέψουν τη γέφυρα που συνέδεε το χωριό Κοντιάς με την περιοχή Κανόνια στο νησί, χωρίς ωστόσο επιτυχία, μου λέει ο Άγγελος.
Σύντομα, όμως, θα έφτανε ο καιρός που όλες αυτές οι προσπάθειες θα απέδιδαν καρπούς και τα σκοτεινά χρόνια της κατοχής θα έφταναν στο τέλος τους.
Δεν είναι τυχαίο που οι Γερμανοί φοβούνταν από καιρό το ενδεχόμενο επέμβασης των Συμμαχικών Δυνάμεων να ξεκινήσει από το Αιγαίο και επένδυαν στην οχύρωση των νησιών, συμπεριλαμβανομένης της Λήμνου.
Από τον Ιανουάριο του 1944 οι Σύμμαχοι επέτειναν τις επιθέσεις τους κατά των Γερμανών στη Λήμνο, χρησιμοποιώντας ως στρατηγικό σημείο το νησάκι του Αγίου Ευστρατίου.
Τον Ιούλιο του ίδιου έτους, ένα καΐκι, με το όνομα “Μεράνο” και καπετάνιο τον Γιώργο Πασπάτη, θα έπλεε από ένα κρυφό σημείο στις τουρκικές ακτές προς την ερημική παραλία ‘Κοπάνια’ στον Άγιο Ευστράτιο, μεταφέροντας μια οκταμελή ομάδα ειδικών δυνάμεων από τη Βρετανία και την Ελλάδα. Έστησαν εκεί ένα σταθμό παρακολούθησης για να ελέγχουν τις κινήσεις των κατακτητών, δίνοντας αναφορά στο στρατηγείο τους στην Αίγυπτο.
Αντίστοιχη αποστολή επαναλήφθηκε το Σεπτέμβρη, με την ομάδα να καταφέρνει να να παρεισφρήσει στις νότιες ακτές της Λήμνου.
Αναφορές κάνουν επίσης λόγο για αεροπορικές επιδρομές που συνέβαιναν παράλληλα και επέφεραν σημαντικές ζημιές στο γερμανικό εξοπλισμό.
Η σελίδα της ιστορίας έμελλε να γυρίσει για τη Λήμνο στις 16 Οκτωβρίου 1944. Οι Γερμανοί είχαν αρχίσει να αποσύρονται προς τον Μούδρο και να καταστρέφουν τα πυρομαχικά τους με σκοπό να εγκαταλείψουν το νησί, όταν έσπευσαν απελευθερωτικές δυνάμεις.
Οι πρώτοι που κατέφθασαν ήταν 65 αντάρτες του ΕΛΑΣ από την πρόσφατα απελευθερωμένη Λέσβο. Υπό τις διαταγές του καπετάνιου Στράτου Μακρή, συναντήθηκαν αρχικά με ηγέτες του τοπικού αντιστασιακού κινήματος στον Άγιο Ευστράτιο πριν την άφιξή τους στο χωριό Πλατύ της Λήμνου.
Τόσο ο Άγγελος όσο και ο Νικόλαος μου μιλούν για την αγαλλίαση των χωρικών καλωσορίζοντας τους αντάρτες, οι οποίοι πανηγύριζαν στους δρόμους με την ελληνική σημαία και τραγούδια απελευθέρωσης, όπως αυτό που μου απήγγειλε ο Άγγελος στην αφήγησή του: “Στα όπλα! Στα όπλα! Σε αυτή τη νέα μάχη για την ελευθερία!”
Κατευθύνονταν στο Μούδρο καταδιώκοντας τους Γερμανούς, ενώ σύντομα θα κατέφθαναν στο νησί και δυνάμεις των Συμμάχων. Φωτογραφίες της εποχής δείχνουν τον αρχηγό του ΕΑΜ στο νησί, Ανδρέα Νούλα, να υποδέχεται τους στρατιώτες του ελληνικού Ιερού Λόχου υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Αλκιβιάδη Μπουρδάρα.
Εντέλει, και οι δύο δυνάμεις επιτέθηκαν κατά των Γερμανών καθώς ετοιμάζονταν να φύγουν από το νησί μέσω του Μούδρου. Η μάχη έληξε με πολλούς Γερμανούς νεκρούς, και περισσότερους από 375 αιχμαλώτους. Επέφερε όμως σημαντικές καταστροφές στην πόλη του Μούδρου και οδήγησε στο θάνατο του υπολοχαγού Παναγιώτη Δημουλά, από τη Λάρισα, που υπηρετούσε στον Ιερό Λόχο. Προς τιμήν του ανεγέρθη μνημείο στα ανατολικά της Μύρινας.
Δημοσίευμα της εφημερίδας Argus στην Μελβούρνη ανέφερε χαρακτηριστικά ότι οι δυνάμεις των Συμμάχων ανέκτησαν “το ιστορικό νησί της Λήμνου”, υπονοώντας φυσικά το ρόλο που έπαιξε στην εκστρατεία στην Καλλίπολη κατά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο.
Πιστεύω ότι ο Οκτώβρης πρέπει να μνημονεύεται στους εθνικούς εορτασμούς της Ελλάδας και ως ο μήνας της απελευθέρωσης. Το οφείλουμε σε όσους πολέμησαν για τη Λήμνο και για άλλα μέρη.
Αν επισκεφθείτε τη Λήμνο τον Οκτώβρη, θυμηθείτε αυτή την ιστορία για τα δεινά των κατοίκων την περίοδο της κατοχής και την απελευθέρωση του νησιού πριν 73 χρόνια. Σας παροτρύνω να περάσετε από την πλατεία του χωριού Κοντιάς, όπου τραγούδησαν οι αντάρτες, και από το μνημείο υπέρ του γενναίου υπολοχαγού Παναγιώτη Δημουλά.
* Το παρόν κείμενο αποτελεί σύνθεση δύο άρθρων του Jim Claven, βασισμένων σε αφηγήσεις αυτόπτων μαρτύρων και ιστορική έρευνα. Ο κ. Claven είναι ιστορικός, συγγραφέας και γραμματέας της Επιτροπής Μνήμης Λήμνου Καλλίπολης. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει το έργο του ιστορικού Αριστείδη Τσοτρούδη από τη Λήμνο σχετικά με την περίοδο της γερμανικής κατοχής και εκφράζει ιδιαίτερες ευχαριστίες στους: Άγγελο, Χρήστο, Νικόλαο, Λίζα, Χαρούλα και Δημήτρη, που μοιράστηκαν μαζί του τις μνήμες και τις ιστορίες τους.
Οποιοσδήποτε έχει περισσότερες ιστορίες που αφορούν στην κατοχή και απελευθέρωση της Λήμνου και επιθυμεί να τις μοιραστεί, παρακαλείται να επικοινωνήσει με τον Jim Claven μέσω email στη διεύθυνση jimclaven@yahoo.com.au
